Mythologie in onze streken

De nachten zijn lang, de dagen donker.
Hoog tijd om het gezellig te maken en verhalen van vroeger boven te halen. Daarom deze keer in de Selena geen puur wetenschappelijk artikel of technologisch nieuwtje. Nee, we duiken terug naar het verleden, meer bepaald naar de mythologie. Vergeet Jupiter of Odin, vandaag kijken we naar de mythologie van onze regio, Limburg en de Kempen.

Wie mythologie zegt denkt onmiddellijk aan de Epen (heldendichten) van de Oude Grieken of de machtige goden van de Vikingen. Al duizenden jaren worden deze verhalen mondeling doorverteld van vader op zoon en van moeder op dochter. We kennen de klassiekers zoals de sprookjes of legenden allemaal maar in dit artikel wil ik jullie een nieuwe kant van de mythologie laten zien, de volkssagen verteld door de mensen van jullie dorp zelf. Misschien zou je het niet verwachten maar elk dorp, zelfs gehucht, heeft tientallen verhalen die het hele dorp vanaf de middeleeuwen tot de late 19^de eeuw in spanning hielden. Op elke hoek van de straat kon het gevaar loeren. Was het niet een weerwolf die de dorpelingen besprong dan waren het wel dwaallichtjes die mensen verloren lieten lopen. Al moest het niet altijd kwaadaardig zijn. Er bestaan sagen over “alvermannekes” ^[1] een soort elfen/dwergenvolk dat ’s nachts de mensen hun werk kwam doen in ruil voor een snee brood of een spekkoek…

“Alvermannekes daar heb ich dik horen van klappen, die leefden in het wild. Dat waren zo e soort dwergskes en als ge die wat eten in het veld zette dan deden die al uw werk ’s nachts. Die hebben daar gezeten tussen Hechtel en Helchteren in de katers wie ze zeggen. De katers, dat was e week, dat bestaat nu nog, maar dat is ver droog gelegd. Daar leefden die, daar mocht niemand nie inkomen en daar kos niemand nie bijkomen omdat dat zo’n leegte was.”^[2]

De volkssagen vonden vaak plaats op bijzondere locaties rond het dorp zoals een kasteel of een afgelegen heuvel. Meestal waren dit locaties waar de dorpelingen niet konden of durfden komen en dan ontstaan al snel geruchten. Ton Lemaire, een cultuurfilosoof, gaat hier zelfs verder in. Hij heeft onderzoek gedaan naar de locaties waar deze sagen plaatsvonden. Hij vertelt dat dorpen een heel simpele structuur hadden, zoals te zien op de foto van het oude Genk.

Kaart van Genk uit de Ferraris atlas van 1777

Ze bestonden namelijk uit een dorpskern met daar rond verschillende akkers en daarna bos of heide. Vele van de verhalen vonden plaats in die bossen of op de heide, meer nog, die plaatsen waren vaak ook prehistorische of heidense begraafplaatsen. Dit verklaart waarom de mensen angst hadden van die plekken. De Kerk verbood namelijk alles wat te maken had met de oude heidense cultuur. Je zou maar eens door God gestraft moeten worden. Dat wilde niemand, dus bleven ze maar weg van die plaatsen. Toch moesten mensen soms door deze wildernis via een bospad om naar het andere dorp, terug naar beschaving, te geraken. En net op die wegen ten midden van de barbaarse natuur gebeurden de mysterieuze volkssagen.

Waarom zijn we veel van deze verhalen vandaag de dag vergeten? De mensen uit de middeleeuwen hadden een bewijs nodig voor sommige “onverklaarbare” zaken. Ze gebruikten hiervoor magische figuren zoals de duivel of heksen. Maar naarmate de kerk minder invloed kreeg en de industriële revolutie op gang kwam, kregen de mensen meer kennis en verdreven ze de volkssagen naar de kinderboeken. Vaak werd deze verandering zelfs vermeld in de verhalen:

“Ich hem altij hore zegge van mijn grootvader zaliger dat er in Ham op de Fransberg en in den Hoverik kabotermennekes leefde. In Gerhees of Langeven ware ze niet. Daar werden ze verjaagd door het geklots van de wevers. Die mennekes koste niet tege ’t lawijd.”^[3]

Het “geklots van de wevers” symboliseert hier het begin van de industrie in de dorpen en steden, waardoor de magie en het mysterie verdween uit de monden van de dorpelingen. Gelukkig hadden taal- en geschiedkundigen dit door en hebben ze geprobeerd om nog zoveel mogelijk volkssagen op te schrijven en te bundelen. Zo is er een site waar je alle volksverhalen van je dorp of stad kan terug vinden: www.volksverhalenbank.be

Ook al zijn het misschien maar kleine simpele boerenverhalen die ik hier vandaag heb voorgesteld en weten we vandaag de dag beter. Toch geven ze een mooi beeld van onze geschiedenis en het landschap. Dankzij deze volkssagen kan zelfs een simpele gracht of heuvel iets magisch over zich krijgen. En wanneer je op je volgende wandeling of autorit een bordje tegenkomt met “Alverberg” of een oud kasteel ziet, weet dan dat achter die plaats waarschijnlijk een eeuwenoud verhaal schuilt.